Niets is vanzelfsprekend

Henk Heijnen (Kunsthistoricus/Directeur Kunstuitleen Gouda Regio)

Lees het artikel

Ik ben niet uit op chaos

Interview: Annemiek Leclaire (Journalist, Amsterdam)

Lees het artikel

Gedroomde werkelijkheid

Gerrit Bosch (Conservator Kunstcollectie Provincie Noord-Holland, Haarlem)

Lees het artikel

Het onzegbare

Liesbeth Molenaar (Galerie De Groene Poort, Middenbeemster)

Lees het artikel

Water als metafoor voor leven

Martha Dirkmaat-Planting (recensie in het Noordhollands Dagblad)

Lees het artikel

Ik ben niet uit op chaos

Annemiek Leclaire
Journalist, Amsterdam

Joke Konijn woont in een afgelegen boerderij in het laagland van de Schaalsmeerpolder, een natuurgebied vlakbij Oostknollendam, Noord-Holland. Dit landschap met zijn weilanden en sloten vormt de belangrijkste inspiratie voor haar werk. In haar huiskamer met uitzicht op de Schaalsmeerdijk geeft Joke Konijn een voorbeeld van hoe een schilderij tot stand komt. "Op een avond sta ik in de tuin, en de maan is heel groot en wit, en er is een gek schemerlicht, alles is blauw. En dan staat daar die witte hond van ons tussen twee knotwilgen, en kijkt op met een oranje bal in zijn bek... Het is een geheimzinnig, verwachtingsvol beeld, net een film. Ik ben geen realistische schilder, tenminste zo voel ik dat niet, maar ik zou dat beeld toch precies zo willen schilderen. "Ik wil dat gevoel van mysterie dat bij dat beeld hoort vertalen in een schilderij. In het atelier sta ik daarom met een zekere verwachting te schilderen. Maar het schilderij geeft niet toe, het werkt niet mee, en eigenlijk ben je je beeld dan aan het redden; het duurt een hele tijd voor je het te pakken krijgt. Vroeger kon ik wel eens in paniek raken, dacht ik: 'ik heb het verknald! Heb ik er zo lang aan zitten werken, is het weg!' Maar nu heb ik meer vertrouwen gekregen. Je moet reageren op wat het schilderij gaat bieden. Het is loslaten, je laten vallen. Uiteindelijk ontstaat het werk vanuit een voortdurende dialoog tussen mijzelf en het schilderij.

"Ik ben natuurlijk ook dingen aan het voorbereiden, dat kost ook veel tijd, zo'n doek helemaal prepareren, voorlagen maken, er zitten allerlei kleuren onder. Ik moet het schuren en het moet drogen, de houtkachel in het atelier moet aan, je moet wachten, je kunt niet altijd door. Als ik bezig ben met dit soort ambachtelijkheden, heb ik de radio gewoon aanstaan, en kan iedereen gewoon binnen lopen. Maar in het stadium daarna moet ik alleen zijn. Dat is het proces dat je er de hele tijd naar kijkt, dat je het even aanraakt en dan weer naar achter loopt; van kijken, nog eens kijken en lagen aanbrengen. Zonder deze concentratie lukt het niet, dan zit die intentie er niet in, ben je gewoon productie aan het draaien."

Het schilderij dat op dit moment voor haar het belangrijkste is, één van haar 'ijkpunten', hangt in de huiskamer: het is een op hout geschilderd oeverlandschap met boven in het schilderij groen riet en daar onder, in een rode kleur, water. Joke: "In dit schilderij heb ik me laten beїnvloeden door de middeleeuwse schilderkunst. In de schilderijen van bijvoorbeeld Rogier van der Weijden zit een vreemde spanning. Het lijkt realistisch, maar er zit een verdraaiing in. Dat probeer ik hier ook: hoe kun je het spannend houden, terwijl het toch herkenbaar is? Ik wilde die ruimte van dat water, en toch een beetje het wonderlijke van die planten die je dan weer in het water terug ziet. Het is een droomtoestand, zo ervaar ík het. "Ik vond het een uitdaging om op een laag en breed formaat een enorme ruimte te suggereren. Je merkt dan dat formaat en ondergrond wel degelijk het uiteindelijke resultaat beїnvloeden. De gladde ondergrond van het paneel werkt anders dan bijvoorbeeld dat van een opgespannen doek. Daardoor schilder je anders, verfijnder. Het verklaart ook waarom ik zo ga slepen met die kwast, waarom ik die rode baan van dat water zo slepend heb geschilderd. Het heeft iets melancholieks. Het is het water dat voorbij stroomt, en geluk en verdriet komen samen in die stroom. De rijkdom van wat je hebt verworven, en de wetenschap dat je het op een dag weer gaat verliezen. "Het heeft met een ordening te maken," zegt ze over haar kunstenaarschap. "Dat je het leven kan opnoemen, in verf. En zoeken naar harmonie. Ja dat zit er wel aan vast. Ordening, harmonie..ik ben niet uit op chaos, absoluut niet."

Een ander 'ijkpunt', namelijk van hoe ze het sindsdien niet meer wil, dateert uit 2001. Het is een wit olieverfschilderij met verticale strepen in een donkerrode tint, getiteld 'Sporen'. Het is in al zijn soberheid een indrukwekkend schilderij. Joke: "Dit was een weerspiegeling van planten in water, - en dan zeggen mensen: 'dat is abstract', maar veel van mijn werken zijn helemaal niet abstract, het zijn allemaal weerspiegelingen. Als mensen goed opletten kunnen ze dit gewoon in het water zien. "Dit schilderij kwam terug op twee kleuren: rood en wit. Er zit heel weinig leven in, het is dan ook in de winter ontstaan. Ik had hier helemaal geen verhaal meer, ik was een en al stilte en verbazing. Heel meditatief. Toen snapte ik ook pas wat kunstenaar Jan Schoonhoven met die witte reliëfs van hem bedoelde. Daar had ik nooit eerder iets van begrepen, maar nu kon ik ineens ontroerd raken door zijn hele stille witte papieren dingen en zijn wandreliëfs." Ze haalt er wat andere doeken bij uit dezelfde tijd, prachtige werken, allemaal even ingetogen en fragiel. "Dat doek daarachter," Joke wijst naar een intrigerend huidkleurig olieverfschilderij met grijze cirkels; "daar zit echt geen enkele beweging meer in. Toen was ik er ook klaar mee. Er moest weer meer verhaal in."

De schittering van water achter riet, of achter een berg afgebroken takken, de bodemschatten van een stille poel, het onderwaterleven van een donkere sloot, zwemmende kinderen, grote en kleine vissen, kroos op het wateroppervlak, mensen op het strand; veel schilderijen van Joke Konijn zijn gerelateerd aan water. "water is een spiegel voor gevoelens" verklaart ze. Die relatie tussen mens en water is volgens haar niet alleen metaforisch, maar ook fysiek. Ter verduidelijking verwijst ze naar de beroemde experimenten van de Japanse natuurarts Emoto Masaru, die op testbuisjes met vervuild water plakkertjes deed met vriendelijke en onvriendelijke woorden. Na invriezen bleek steeds weer dat de ijskristallen met de positieve aanduidingen mooiere en symmetrischer vormen hadden dan die met de negatieve. Zo leverden de woorden 'liefde', 'dankbaarheid' en 'het ga je goed' kristallen op in de vorm van een bloeiende bloem, en werd de structuur van het ijs bij het predikaat 'haat' een lelijk allegaartje. Volgens Masaru bestaat de mens voor zeventig procent uit water. Hij zegt: "Als taal water kan helen en verwonden, wat richt het dan aan bij de mens?" Vandaar zijn oproep vooral positief te zijn in onze gedachten en uitspraken, zodat we geen zichtbare en onzichtbare schade aanrichten in de wereld om ons heen. Theoretisch gezien onderschrijft Joke deze filosofie volledig. Ze is er een groot voorstander van om 'lelijke gedachten en woorden gewoon niet uit te spreken'. "Daarom kan ik me zo opwinden over het nieuws. Je mag al die negativiteit toch niet zomaar de wereld inslingeren?" Maar ja, de praktijk! "Het lukt natuurlijk vaak niet," zegt ze droogjes. "Je krijgt het niet voor elkaar om altijd maar in harmonie te zijn. Of om met elkaar in harmonie te zijn. Ik voel vaak dat het niet lukt. Dat besef, van tekort schieten, van al je onhandigheid als mens, dat is misschien wel de melancholie die in mijn werk ligt."